Met bovenstaande definitie van verslaving onderkent Jan Geurtz (in zijn boek De verslaving voorbij) dat een verslaving onlosmakelijk verbonden is met jezelf veroordelen, afwijzen en verbergen – en wat mij betreft geldt dat ook voor een eetstoornis. Een verslaving of eetstoornis is op zich al een afwijzing van een deel van jezelf: je mag ‘iets’ niet voelen of ‘zo’ niet zijn en daarom vermijd en bestrijd je dat met het middel of gedrag waaraan je verslaafd bent geraakt. Schuld en schaamte komen daar nog eens bovenop als veroordeling van die zelfafwijzing.

Een vicieuze cyclus van zelfafwijzing

Schaamte en schuld zijn menselijke emoties en kunnen saboterend en gevaarlijk zijn. Schuld- en schaamtegevoelens zijn vaak zo pijnlijk dat je drang om te vluchten of verdoven er alleen maar door toeneemt. Zo beland je in een vicieuze cyclus van zelfafwijzing.

Je naasten doen ongewild nog een duit in het zakje wanneer hun goedbedoelde pogingen om je te doen stoppen gepaard gaan met kritiek, dringende adviezen en een appèl op je verantwoordelijkheid, zelfcontrole en andere kwaliteiten waarover je zou moeten beschikken. Hierdoor voel je je nog meer een loser en wordt het vuurtje van schaamte en schuld verder opgestookt.

Omdat onze cultuur zo veel heeft geïnvesteerd in wilskracht en eigen verantwoordelijkheid, zitten verslavingsproblemen gevangen in een vicieuze cyclus van afwijzing en schaamte. Hierbij komt dat onze maatschappij geneigd is om mensen gelijk te stellen aan hun gedrag. Daardoor veroordelen we ‘de verslaafde’ als mens, in plaats van dat we verslaving zien voor wat het is: een symptoom van een verstoord evenwicht tussen weggedrukte pijn of kwetsbaarheden en extreme beschermingsstrategieën. Dit versterkt het stigma wat op zijn beurt een verslaving of eetstoornis verder in de kaart speelt.

Schuld en schaamte zijn aangeleerd

Wat zijn schuld en schaamte en wat is het verschil? Schuld en schaamte zijn geen natuurlijke, aangeboren emoties; ze zijn aangeleerd. Ze impliceren een negatieve beoordeling van onszelf, waartoe we zijn gekomen, paradoxaal genoeg, uit zelfbescherming.

Schaamte en schuld refereren aan een systeem van maatschappelijke normen en regels die we hebben verinnerlijkt, ons eigen hebben gemaakt. Dit verinnerlijkingsproces begint al wanneer we in de wieg liggen en geschiedt aanvankelijk geheel onbewust.

Als baby’tjes zijn we nog grotendeels puur, vrij en onbevangen. We uiten onszelf zonder voorbehoud. Van jongs af aan worden we echter ook gecorrigeerd, bijgestuurd, geremd of ronduit afgewezen in wat we van nature doen, voelen, denken of zijn. Daarvoor hoef je geen vreselijke jeugd te hebben gehad; dit maakt deel uit van het opvoedproces zoals wij dat kennen. Onze ouders hebben meestal het beste met ons voor en zijn bovendien ook zelf een product van hun opvoeding.

Afgewezen worden in onze kern – het spontaan uiten van onze natuurlijke impulsen staat gelijk aan het uiten van ons authentieke kern-zelf – door iemand van wie we zielsveel houden en van wie we bovendien afhankelijk zijn, is bijzonder pijnlijk voor een kindje. Om die afwijzingspijn te overleven, beschermen we onszelf onbewust door de pijn vóór te zijn. We gaan onszelf afwijzen, om de afwijzing door anderen tegen te gaan. Dit zelf-afwijzen doen we door de uitingen die zijn afgekeurd – bepaalde karaktereigenschappen, gedragingen, gevoelens of denkwijzen – innerlijk af te stoten en te verbergen in onszelf.

Schaamte is de motor onder verslavingsgedrag

Je schamen gaat over jezelf willen verstoppen voor de afkeurende blikken van anderen, die in wezen een weerspiegeling zijn van je aangeleerde zelfveroordeling.

Schaamte maakt dus dat we onszelf terugtrekken, isoleren en afsluiten. De een verbergt zich in zijn woning, de ander in zijn eigen lichaam. Sommigen maken zichzelf onzichtbaar, klein en minderwaardig, anderen blazen zichzelf juist op en creëren zo een vals zelf als dekmantel voor het werkelijke zelf dat ze hebben verbannen.

Schaamte is de motor voor afzondering en maskerades; voor ontkenning, vermijding en stiekem of leugenachtig gedrag. Herken jij dit ook als symptomen van je verslaving of eetstoornis?

Schuldgevoel maakt dader en slachtoffer tegelijk

Je schamen doe je voor wie je bent; je voelt je schuldig om iets dat je hebt gedaan. Wanneer we ons schuldig voelen, maken we onszelf verantwoordelijk. Soms is ons gedrag daadwerkelijk verwijtbaar, vaak ook niet.

Een schuldgevoel kan functioneel zijn. Het kan je aanzetten tot het erkennen van je schuld en het compenseren van een verwijtbare daad. Bijvoorbeeld door je excuses te maken of door boetedoening. Maar vaak erkennen we onze schuld niet naar de buitenwereld, omdat we onszelf schamen of omdat we bang zijn voor afwijzing, en daarmee houden we schuld innerlijk vast. Hiermee maken we onszelf niet alleen dader, maar ook slachtoffer.

In plaats van onze schuld te nemen en deze op een volwassen manier te compenseren, straffen we onszelf eindeloos met veroordelende en ziekmakende gedachten en daaruit voortvloeiend gedrag met destructieve gevolgen. Een ongezond schuldgevoel kan zo aan je knagen dat het je van binnenuit helemaal opvreet.

Schuld is ook een manier om de werkelijke pijn niet aan te gaan. Het is soms minder pijnlijk om je schuldig te voelen, dan om te erkennen dat je, al of niet per ongeluk, iets hebt gedaan dat een ander schade heeft berokkend. En ook: soms is het minder pijnlijk om jezelf ergens de schuld van te geven, dan om te erkennen dat een ander jou moedwillig iets heeft aangedaan, zeker als die ander een geliefde is.

Ongezonde schaamte- en schuldgevoelens zijn verwoestend en leiden tot zelfverwijt, pijn en zelfdestructief gedrag. Ze zorgen voor stress, spanningen en lichamelijke klachten. Ze veroorzaken angsten, gevoelens van zwakte, machteloosheid en woede, waarmee we onszelf vergiftigen of onze naasten kwetsen. Uiteindelijk kunnen ze leiden tot depressies. En al deze pijn bestrijden we met ons verslavingsgedrag.

Een weg uit schaamte- en schuldgevoelens

Schaamte verdwijnt als sneeuw voor de zon wanneer we uit onze schuilplaats kruipen en leren praten over pijn en kwetsbaarheden, in een veilige, warme en accepterende omgeving met mensen die onze gevoelens herkennen en erkennen, die begrip tonen en ons niet veroordelen.

Verbinding is helend. Dit is ook waarom zelfhulpgroepen zo goed kunnen ondersteunen bij een herstelproces. In verbinding met anderen kom je erachter dat je helemaal niet zo raar of slecht bent als je dacht. Een coach of therapeut kan je nog een stapje verder helpen om pijnlijke gevoelens toe te laten.

Wanneer schuld je van binnenuit opvreet, is het nodig om datgene waarover je je schuldig voelt aan te kijken. Heb je een ander bewust schade toegebracht? En zo ja, wat maakte dan dat je daarvoor koos? Beschikte je over de kennis en vermogens om het te voorkomen? Was je gedrag werkelijk verwijtbaar?

Misschien moet je vergeving vragen. Je zult jezelf mogen vergeven. Wellicht is het nodig om je schuld te leren dragen, wanneer deze daadwerkelijk jou toebehoort. Maar wat je ook doet, stop met jezelf levenslang te pijnigen. Daar heeft echt niemand baat bij.

Verslaving door de lens van schuld en schaamte

Laten we nu je verslavingsgedrag en alle leed dat het heeft veroorzaakt eens bekijken door de lens van schuld en schaamte.

Als je al heel lang vastzit in zelfafwijzende gedachten, kun je er op een morbide manier gehecht aan zijn geraakt. Ik vergelijk het wel eens met het stockholmsyndroom, waarbij de gegijzelde sympathie ontwikkelt voor de gijzelnemer, in dit geval je innerlijke criticus. Als je diep van binnen wel aanvoelt dat je zelfafwijzende gedachten niet waar zijn, laat staan gezond, maak dan nu een keuze: hoe lang wil je er nog aan vasthouden?

Het kan ook zo zijn dat je écht gelooft dat het aan jou ligt dat je verslaafd bent en/of dat je echt waardeloos bent. Veel van mijn cliënten zeggen: “Maar ik bén toch ook zelf verantwoordelijk voor mijn gedrag? Het is echt mijn eigen schuld.”

Is dat zo? Ik ben tot op heden nog nooit iemand tegengekomen die er bewust zelf voor heeft gekozen om verslaafd te raken of een eetstoornis te krijgen. Het feit is dat ons gedrag het resultaat is van een optelsom van onze genen, fysieke en mentale eigenschappen, onze (voor)ouderlijke erfenis, opvoeding en leergeschiedenis, onze ervaringen… Dit zijn allemaal zaken waar we geen enkele invloed op hebben, laat staan dat we ervoor hebben gekozen!

Wie ‘doet’ het verslavingsgedrag?

“Maar,” zul je nu misschien zeggen, “nu heb ik wél een keuze, nu kies ik er zelf voor om dat pak koekjes te eten of die flessen wijn te drinken. Terwijl ik dondersgoed weet dat het slecht voor me is. Het ligt dus echt aan mij.”

Geloof me: als je werkelijk vanuit je gezonde zelf zou kiezen, zou je er niet voor kiezen om jezelf te vergiftigen. Wat er aan de hand is, is dat een deel van jou vastzit in een automatisch patroon waaruit het simpelweg heel lastig is om los te breken. Hoe hard andere delen van jou dat ook willen. Deze delen liggen met elkaar in de clinch, en dat uit zich in een innerlijke strijd.

Zolang we onszelf verwijten maken, geweld aandoen, of op pure wilskracht proberen te veranderen, zal het niet lukken. Wat je bevecht wordt sterker. Onze zelfverwijten versterken juist de drang om te verdoven. Alleen met compassie en geduld kunnen we onszelf blijvend bevrijden.

“Maar ik doe het toch, ik stop toch heus zelf die chocola in mijn mond, dat doet niemand anders.” Heb je werkelijk het gevoel dat jij het doet of word je overgenomen? Herken je het gevoel alsof je in een soort trance raakt? Die ‘modus’ die je overneemt wanneer je na een dag hard werken op de bank ploft, is een overlevingsdeel dat nog in het verleden leeft. Het is er om je te beschermen tegen onprettige gevoelens. Inmiddels is het al lang niet meer functioneel, en waarschijnlijk ook niet meer nodig, maar ooit was het dat wel degelijk. Kun je je nog herinneren wanneer het begon? Voor welke gevoelens wilde het je behoeden?

En als het echt je eigen, bewuste keuze was, waarom voel je je dan toch zo schuldig?

Gemoraliseer over wilskracht en motivatie

“Maar anderen lukt het wél om te stoppen. Ik heb onvoldoende wilskracht en geen enkele zelfbeheersing. Ik ben zwak.”

Ik durf te stellen dat je juist te véél controle en beheersing hebt. Zo veel zelfs, dat een deel van jou het broodnodig acht om die te compenseren. Zeker, de manier waarop het dat doet is niet erg helpend op de lange termijn, maar op de korte termijn werkt het prima toch, dat snuifje of dat glaasje?

Zoals ik hierboven al schreef, is een verslaving een uiting van innerlijke spanningen tussen onbewuste of verborgen kwetsbare delen en beschermende overlevingsdelen of coping-mechanismen. Het gemoraliseer over gebrek aan wilskracht en motivatie getuigt van weinig kennis van een verslavingsprobleem of een eetstoornis.

Waarom verantwoordelijkheid nemen soms moeilijk is

“Oké, misschien heb ik geen schuld aan mijn verslaving en ligt het niet aan mij. Maar nu heb ik toch verantwoordelijkheid voor mijzelf? Ze hebben gelijk: ik neem geen verantwoordelijkheid.”

Ik wil je uitdagen om een lijst te maken van alles en iedereen waarvoor je je ooit verantwoordelijk hebt gevoeld, zowel vroeger als nu. De kans is groot dat je erachter komt dat je een enorme verantwoordelijkheid draagt of hebt gedragen. Maar let op: hoe veel van wat er op je lijstje staat gaat niet over jou, maar over anderen en zaken waar je geen controle over hebt?

Zolang we ons verantwoordelijk maken voor het geluk van anderen, is het inderdaad lastig om verantwoordelijkheid te nemen voor onszelf. Wanneer we onze energie steken in zaken waar we geen controle over hebben, verkleinen we de invloed die we hebben op ons eigen leven. Dus kies maar: hoe lang wil je nog doorgaan met jezelf tekort doen ten gunste van anderen?

Een onderzoek naar je echte zelf

Vanuit deze overwegingen is het wellicht gemakkelijker om met wat meer mildheid naar jezelf te kijken. En zo niet dan ben je misschien wel nieuwsgierig geworden naar de mogelijkheid dat niet alles wat je over jezelf denkt, helemaal klopt.

Misschien kun je eens gaan onderzoeken wie je was voordat je leerde dat je niet goed genoeg was. Jouw authentieke zelf bestaat, en het is wie je werkelijk bent. Zelfs als het verborgen zit onder lagen van pijn, zelfverwijt en schaamtevolle gedachten, diep van binnen weet je dat het er is. Het is een stemmetje dat fluistert, niet schreeuwt zoals je innerlijke criticus. Het is een subtiel gevoel van diep innerlijk weten in plaats van die intense spanning of knagende pijn van je schuldgevoel.

Het vraagt om moed en vertrouwen om jezelf echt te willen leren kennen. Moed en vertrouwen zijn aangeboren kwaliteiten waarover ieder mens beschikt; ook jij, want anders was je er niet geweest. Dit geldt ook voor nieuwsgierigheid en creativiteit. Combineer deze innerlijke vermogens met kalmte, helderheid en een objectieve blik, en je bent er al.

En zolang je je nog niet volledig kunt verbinden met jezelf, verbind je dan met mensen die weten wat je doormaakt en je met open armen verwelkomen, zoals een zelfhulpgroep of een online community. Want verbinding is het tegenovergestelde van verslaving, van zelfafwijzing en een heleboel andere saboterende gewoontes.

Onder aan het blog Verbonden blijven staat een lijstje met online meetings en communities voor mensen met verslavingen en eetproblemen

Wil je meer weten over wie we zijn en hoe dat inzicht mij heeft geholpen om meer van mijzelf te gaan houden? Lees dan Je bent genoeg