De kans dat je een vriend of collega hebt met een verslavingsprobleem, is behoorlijk groot. Volgens cijfers van Jellinek zijn er in Nederland zo’n twee miljoen verslaafden. Het gaat dan alleen om mensen die afhankelijk zijn van middelen zoals drugs, alcohol, tabak of medicijnen, of kampen met een gok- of gameverslaving. Eetstoornissen of verslavingen aan een bepaald gedrag, zoals seks, sporten, shoppen of werken, zijn nog buiten beschouwing gelaten.

Als ik naar mijn eigen kennissenkring kijk, denk ik dat iedereen wel ergens aan verslaafd is. Als het niet aan een middel is, dan wel aan een bepaalde gewoonte. Of anders zijn we wel afhankelijk van een goed gevoel, zoals liefde, aandacht of waardering. Wat te denken bijvoorbeeld van die kennis die dagelijks 1,5 liter cola drinkt? Hoe verschilt zij van die vriendin die elke avond een fles wijn wegtikt tijdens het koken? En hoe is die vriend die 100 tweets per dag produceert anders dan mijn cliënt met een online gokverslaving? Of die vriendin die geobsedeerd lijkt met haar nieuwe liefde, dwangmatig met hem appt (zelfs op de wc) en al haar sociale bezigheden heeft opgegeven? Zijn dat geen typische verslavingskenmerken? Ennuh… ben ik inmiddels de laatste die nog worstelt met sigaretten?

Een ander probleem met het gebruik van stereotypes is de negatieve associatie die veel mensen hebben met begrippen als ‘verslaving’ of ‘alcoholisme’. Het zijn beladen termen. Uitdrukkingen als ‘eens verslaafd, altijd verslaafd’, misvattingen als ‘een alcoholist drinkt altijd ‘s ochtends’ en vooroordelen als ‘verslaafden zijn zwak en willoos’ onderschrijven het stigma. Stigmatisering kan de impact van een verslavingsprobleem verergeren. Stigma veroorzaakt immers schaamte en schaamte versterkt het onderdrukken, ontkennen en verbergen van het eigen gebruik of gedrag, evenals de schuldgevoelens en zelfveroordeling, hetgeen toch al kenmerken zijn van een verslaving.

“An alcoholic is someone you don’t like, who drinks as much as you”

– Dylan Thomas

In mijn praktijk kies ik voor een praktische benadering. Zodra iemand zijn of haar gewoonte als problematisch en ongewenst ervaart, zich daarover slecht of schuldig voelt en er iets aan wil veranderen, maakt het voor mij niet veel uit welk stereotype of ‘label’ erbij hoort.

Maar wat voor mensen zijn dat dan, die ‘verslaafden’? Voor een onderzoek begeleidde ik cliënten met alcoholproblemen. Na afhankelijkheid van tabak en medicijnen is een alcoholverslaving de meest voorkomende in Nederland. Dat is ook niet zo vreemd aangezien 80% van de volwassen bevolking alcohol drinkt. Indien gebruikt in grotere hoeveelheden is alcohol een onvervalste hard drug. Het is een middel dat de psyche beïnvloedt en het is zowel lichamelijk als geestelijk verslavend. Maar alcohol wordt beschouwd als genotsmiddel. We gebruiken het om iets te vieren, te ontspannen, omdat het gezellig is, het ons losser maakt, het lekker is, om van het leven te genieten of omdat het goed zou zijn voor hart en bloedvaten. Ten minste een op de tien mensen lukt het niet om om te gaan met de risico’s van het gebruik van alcohol en krijgt te maken met een alcoholprobleem. Deze mensen waren mijn doelgroep.

Ik verspreidde mijn oproep voor deelnemers aan het onderzoek in mijn eigen kring van vrienden en kennissen. Ik omschreef de doelgroep als “iedereen die een probleem ondervindt met zijn of haar alcoholgebruik en de beslissing heeft genomen om er iets aan te doen”. Ik verwachtte ‘normale’ mensen, mensen met een partner of een gezin, werk, vrienden, een ‘leuk leven’ en een alcoholprobleem. Je zou ze ‘functionerend alcoholisten’ kunnen noemen, volgens een ander label. Mensen van wie je ‘het niet zou verwachten’, die hun probleem verborgen houden onder gevoelens van schaamte en schuld, of om hun imago hoog te houden. Mensen die om diezelfde schaamtegevoelens en door het taboe op ‘alcoholisme’ niet snel hulp zullen zoeken voor hun afhankelijkheid.

Het aantal reacties overtrof mijn verwachtingen. Ik had een respons van 25% en meer aanmeldingen dan ik voor mijn onderzoek kon gebruiken. Dat kan natuurlijk iets zeggen over mijn vriendenkring, maar het bevestigde eerder mijn vermoeden dat een alcoholprobleem veel vaker voorkomt dan we misschien zouden willen denken. De gesprekken die ik naar aanleiding van mijn oproep voerde met mijn vrienden over het fenomeen ‘verslaving’ sterkten mij ook in mijn overtuiging dat iedereen wel iets herkent in het zich ergens afhankelijk van voelen, in ‘onvrij’ zijn. Zijn wij niet allemaal ergens ‘functionerend verslaafden’?

Juist om die gemeenschappelijke herkenning geloof ik dat wij een groot verschil kunnen maken in de manier waarop wij ons opstellen richting die ‘verslaafde’ vriend, kennis of collega. En ten opzichte van ons eigen verslavingsgedrag. We kunnen dat doen door het stigma, de veroordeling, de angst en de ontkenning te bestrijden, ook in onszelf.

In kwetsbaarheid schuilt kracht. Als je zelf ergens mee zit, durf er dan eens over te praten met een goede vriend of vriendin. De kans is groot dat hij of zij je dankbaar is voor je openheid. Als je vermoedt dat iemand anders een probleem heeft, probeer het dan eens aan te snijden, hoe eng dat misschien ook lijkt. Doe het vanuit jezelf, zonder meteen een oordeel of advies paraat te hebben. Deel en luister. 

De eerste stap op de weg naar beëindiging van een verslaving ligt in het doorbreken van het stigma. Er is maar één antwoord op een stigma en dat is openheid.

Van goed gevoel tot gevangenis: De verslavingsspiraal