Door de sociale gevolgen van corona komen veel pijn en trauma aan de oppervlakte. Hoe wij ons verbonden voelen met anderen herinnert aan hoe wij ons hechtten aan onze ouders, en deze binding beïnvloedt direct de wijze waarop we omgaan met angst, stress en lastige emoties. Dit blog draag ik op aan mijn moeder. Haar pijn was brandstof voor mijn groei.

Een hopeloze poging

Verslavingsexpert Gabor Mate stelt dat verslaving noch een keuze, noch een ziekte is, maar voortkomt uit de wanhopige poging van een mens om een probleem op te lossen: het probleem van emotionele pijn, van overweldigende stress, van verbroken verbinding, van controleverlies en diep ongemak met het zelf. Vandaar zijn mantra: “De vraag is niet waarom de verslaving, maar waarom de pijn.“*

Dr. Daniel Sumrok meent zelfs dat verslaving geen verslaving zou moeten worden genoemd. Het zou “geritualiseerd dwangmatig troost zoeken” moeten heten. Geritualiseerd dwangmatig comfort zoeken is een normale reactie op de tegenspoed die in de kindertijd wordt ervaren, net zoals bloeden een normale reactie is op een steekpartij, aldus Sumrok. **

Deze experts beschouwen verslaving als een bijwerking van zelfmedicatie. Wie een verslaving duurzaam wil doorbreken, dient aandacht te besteden aan alle lagen van onderliggende pijn.

Ontstaansfactoren en instandhouders

De bron van pijn is altijd en onveranderlijk te vinden in iemands geleefde ervaring, te beginnen met de kindertijd, stellen Mate en Sumrok. Kwetsuren in de kindertijd ontstaan door trauma’s en ingrijpende jeugdervaringen in alle soorten en maten: (emotioneel) misbruik of verwaarlozing, een zieke ouder of een ouder die overlijdt, scheiding van ouders, gepest worden, veelvuldig verhuizen, een ouder mishandeld zien worden, ervaringen met jeugdzorg, ontkenning van de behoeften of van de autonomie van het kind, enzovoort.

Wanneer we een verslaving willen begrijpen is het belangrijk om onderscheid te maken tussen de ontstaansfactoren van een verslaving en de instandhouders ervan. Er is zelden één oorzaak aan te wijzen voor een verslaving; er is veelal een onderliggende kwetsbaarheid en vervolgens een reeks ongunstige omstandigheden en vervelende gebeurtenissen die aanleiding zijn waardoor die aanleg zich openbaart.

Ook de verslaving zelf is een grote bron van pijn en lijden. Mensen zijn in belangrijke mate verslaafd om de negatieve gevoelens tegen te gaan die door diezelfde verslaving veroorzaakt zijn. We maken onderscheid tussen wat je primaire pijn kunt noemen – de ontstaansfactoren – en de secundaire of verslavings- of vermijdingspijn – de instandhouders van een verslaving.

De ui afpellen

In mijn praktijk gebruik ik graag de metafoor van de ui. Pijn kun je zien als een ui met een kern en vele lagen. Het proces van pijnverwerking – het toelaten, begrijpen, beantwoorden en integreren van pijnlijke gevoelens en ervaringen – bestaat uit het pellen van deze ui. Steeds kom je een laagje verder en dieper, tot je bij de kern bent aangekomen. Het is bijzonder helend wanneer je dit kunt doen in de aanwezigheid van een compassievolle getuige: een dierbare of bijvoorbeeld een therapeut.

Het pellen van de ui veronderstelt dus dat je bijbehorende emoties toelaat. Waar uien worden gepeld vloeien tranen. Met je tranen weken de laagjes los. Hoe meer je de oorspronkelijke pijn en je kern hebt afgeschermd, hoe meer lagen er zijn om af te pellen.

Om de primaire pijn in de kern van de ui daadwerkelijk te kunnen bereiken, moet je door lagen van secundaire of verslavingspijn. Bovendien komen we pas toe aan verwerking van de diepere lagen wanneer we stoppen met negatieve en destructieve patronen. Zolang we onszelf schade toebrengen door onze pijn te verdoven, voeden we deze alleen maar en blijft de ui groeien. Energie steken in het afpellen van die buitenste lagen is dan als dweilen met de kraan open.

Verslavingsleed

De buitenste lagen van de ui bestaan uit de pijnlijke gevoelens veroorzaakt door de verslaving: de onrust van het voortdurend hunkeren naar meer, van het nooit tevreden zijn, je eindeloze behoeftigheid. De diepe schaamte om wie je bent en wat je doet; je gevoelens van waardeloosheid of juist van superieuriteit. De angst, de eenzaamheid, de boosheid, frustratie en wrok. De schuldgevoelens om de schade die je aanricht bij je geliefden, de pijn om wat je jezelf aandoet. Het lijden omdat je liegt, ontkent, steelt of haat. Het leed van alle tegenslagen die je hebt ondervonden vanwege je verslaving, de gemiste kansen of je verdriet omdat het leven er anders had kunnen uitzien.

Het moge duidelijk zijn dat dit geen makkelijke taak is, maar wel een hele belangrijke. Als je jezelf duurzaam wilt bevrijden van een verslaving, is het nodig om echt stil te staan bij alle manieren waarop de verslaving leed in je leven heeft veroorzaakt. Pas daarna kom je toe aan het ontdekken, toelaten en verwerken van de onderliggende pijn. En deze heb je natuurlijk ook niet voor niets onder al die lagen verborgen. Er was een goede reden waarom je onbewust koos voor vermijding.

Waarom zou ik mijzelf dit in vredesnaam willen aandoen?, hoor ik je denken. Het afpellen van onze pijn staat gelijk aan groei. In het binnenste van de ui, in de diepste kern van onze pijn, treffen we een poort naar wie we werkelijk zijn, een toegangsdeur naar onze ware natuur.

De bron van mijn pijn

Het afgelopen jaar heb ik zelf ook weer een aantal lagen van mijn pijn mogen afpellen. In juni overleed mijn moeder. Haar ziekbed was in een verpleeghuis waar mijn broer en ik haar ondanks de strenge maatregelen rondom corona gelukkig ook vaak hebben mogen bezoeken.

Dit letterlijk nabij mogen zijn was van onschatbare waarde, omdat het mij een fysieke ruimte en een kader gaf waarbinnen ik, in de weken voorafgaand aan haar overlijden, haar en mijn relatie tot haar heb leren bezien vanuit een meer liefdevol en mededogend perspectief. Ik heb onze relatie “een plek gegeven”, zoals dat heet, en dat heeft me veel goed gedaan.

De bron van mijn pijn is gerelateerd aan het feit dat mijn moeder zich niet aan mij heeft kunnen hechten. Het vermogen om zichzelf te verbinden is zij op jonge leeftijd kwijtgeraakt na het traumatische verlies van een dierbare. Hierna werd het voor haar een opgave om contact te maken met haar gevoel en werd het ontvangen en geven van liefde lastig. Voor mij betekende dit dat ik mijn liefde voor haar niet beantwoord heb gezien.

Pijn als brandstof voor groei

Mijn moeder had een grote passie voor toneel. Op haar rouwkaart hebben we een citaat gebruikt van de door haar geliefde toneelschrijver Herman Heijermans: “Smarten zijn de motoren, de ovens, de porderlieden van alle poëzie.”

De smarten van mijn moeder hebben sporen nagelaten: in haar eigen leven en in het mijne. Inmiddels kan ik zeggen dat ik dankbaar ben voor die sporen. Zonder de smarten, zonder de pijn, zonder het verdriet om het gemis van wie ons dierbaar is, zou ik niet zijn wie ik nu ben, niet staan waar ik nu sta.

Ik ben mijn moeder dankbaar, voor wie ik ben, voor wie zij was, voor wat zij niet was en voor alles wat zij mij heeft gegeven. Ook al heb ik haar niet kunnen bereiken, kan ik nu zien wie zij was.

Ik wens je een gezond, vrij en liefdevol nieuw jaar, in hechte verbinding met jezelf en je naasten. Een jaar vol kansen voor groei en zelfontwikkeling.

* Gabor Mate, Beyond Drugs: The Universal Experience of Addiction

** Daniel Sumrok over de invloed van negatieve jeugdervaringen op de ontwikkeling van verslavingen

Kijktip: Moeders zijn ook dochters (NPO) is een mooi tweeluik over de impact en betekenis van de relatie tussen moeder en dochter.