“Wees toch niet zo streng voor jezelf!” Ik heb dit advies wel honderden keren gekregen, zonder er ooit iets mee te doen. Ik nam het niet eens serieus. Want wat was er nou mis met hoge kwaliteitseisen? Die zouden meer mensen moeten hebben! Totdat een burn-out zich aandiende en ik, gelukkig op tijd, inzag dat mijn gedrevenheid in feite een onmogelijk streven was naar dingen die helemaal niet bestáán: controle en perfectie.

Perfectionisme en prestatiedrang

Ambitie, resultaatgerichtheid, toewijding… het zijn mooie karaktereigenschappen die in sommigen van ons kunnen doorslaan naar prestatiedrang, perfectionisme en controlezucht. ‘Gezond’ gedrag wordt dan een obsessie. Zoiets gebeurt wanneer je een bepaalde eigenschap gaat inzetten als strategie, om iets wat je niet wilt te verdrukken of juist om er dingen die je mist of verlangt mee te bereiken. Als het verdringen niet lukt, of als het resultaat tegenvalt, ga je nog harder streven of beter je best doen. Psychisch en lichamelijk ondervind je steeds meer last van je gedrag: je krijgt stress. Die stress ga je vervolgens bestrijden met meer controle en perfectionisme of met een andere problematische gewoonte. Zo ontstaat een vicieuze cirkel die veel weg heeft van een verslaving.

Compensatie

Hoe ziet die vicieuze cirkel er precies uit bij ongezond streefgedrag? Achter overdreven prestatiegerichtheid en perfectionisme verschuilen zich vaak onzekerheid, faalangst en een negatief zelfbeeld. Als prestatiedrang en perfectionisme het gedrag zijn dat je vertoont aan de oppervlakte, dan zijn onzekerheid en angst de dieperliggende gevoelens die je met dat gedrag verbergt. Kort door de bocht, is het vaak zo dat de emotie onder het streefgedrag, een soort basisangst is vanuit een negatieve kernovertuiging, zoals het idee ‘niet goed genoeg’ te zijn of ‘niet te voldoen’.

Deze angst leidt tot onzekerheid – bijvoorbeeld over de keuzes die je maakt, of de mening van anderen. Onzekerheid ervaren we vaak als ongewenst en negatief. Daarom bedekken we deze met gedrag waardoor we de onzekerheid niet hoeven te voelen of te tonen aan anderen: dit zijn ‘compensatiestrategieën’. Dwangmatige behoefte aan controle is zo’n strategie. Als de drang naar controle erg sterk is, kan deze zich vertalen in perfectionisme en faalangst. Een onderliggende gedachte van zowel faalangst als perfectionisme is: “Als het niet gaat zoals ik wil, dan kan ik het niet aan.” Dit is weer een uiting van die onzekerheid en het negatieve zelfbeeld.

Controle, onzekerheid, faalangst en perfectionisme leiden uiteindelijk tot stress (frustratie, druk, boosheid, pijn, etc.), zeker in situaties dat dingen niet lopen zoals je wilt. En stress kan weer leiden tot meer obsessief gedrag – en soms tot verslavingen. Dit gedrag en de schuld- en schaamtegevoelens die eruit voortvloeien, leveren nog meer stress op. Stress versterkt tenslotte weer de angst en onzekerheid en daarmee de behoefte aan controle en perfectionisme. Alles versterkt elkaar dus in één grote vicieuze cirkel.

Kwetsbaarheid

Waar komen die angst en onzekerheid vandaan? Er kunnen concrete, aanwijsbare oorzaken zijn, bijvoorbeeld in je jeugd. Het is erg goed mogelijk dat je je als kind op een gegeven moment afgewezen hebt gevoeld, en vervolgens bent gaan twijfelen aan jezelf. Misschien verlangden je ouders dingen van je die niet bij jou pasten, of misschien werd er te veel druk vanuit school op je uitgeoefend. Je zou ook naar de westerse maatschappij kunnen wijzen, waarin hetgeen wat we (willen) hebben, doen en bereiken, vaak belangrijker is dan wie we zijn en wat we van daaruit verlangen. Het moet anders, meer, sneller, beter, best – die ‘ratrace’ maakt velen moe en onzeker.

Maar in wezen is onzekerheid iets heel natuurlijks. Iedereen heeft het in meer of mindere mate, want het is inherent aan ons mens zijn. Wat wij ‘onzekerheid’ noemen en als negatief bestempelen, kun je ook zien als onze ‘kwetsbaarheid’. Wij voelen ons kwetsbaar, omdat we geen controle hebben op wat er gebeurt om ons heen. We hebben het leven niet in de hand. Hoe hard je ook probeert om aan de touwtjes te trekken, uiteindelijk kun je morgen zomaar ziek worden, een geliefde verliezen, of kan er een vliegtuig op je huis vallen – je doet er helemaal niets aan.

Die kwetsbaarheid vinden we eng. Ondanks dat we geen echte controle kunnen uitoefenen, of misschien wel omdat dat zo beangstigend is, voelen we ons verantwoordelijk voor wat er gebeurt. Dat verantwoordelijkheidsgevoel, dat in feite irrationeel is, maakt dat we, wanneer het leven anders loopt dan we willen, gaan geloven dat het aan ons ligt. We gaan geloven dat we niet goed genoeg zijn – en er alles aan doen om dat gevoel te verbergen.

Je hebt invloed

Controle is dus een illusie en zo is perfectie dat ook. Want als je geen controle hebt over het leven, bestaat er ook geen manier om perfect te leven. En wie bepaalt eigenlijk wat dat is, ‘perfect’? Maar als je het leven niet kunt controleren, betekent dat niet dat je geen invloed hebt. Wie je bent, wat je zegt, wat je meemaakt en alles wat je doet, zet altijd iets in beweging, letterlijk of figuurlijk. Heeft iemand je wel eens iets gezegd, een paar woorden misschien, die je kijk op het leven volledig veranderden? Of, als je ooit bent gestopt met een slechte gewoonte, kun je je dan nog herinneren wat precies maakte dat de knop omging? Herken jij hoe ogenschijnlijk onbenullige woorden of gebeurtenissen grote gevolgen kunnen hebben?

Het leven bestaat uit onafgebroken ketens van actie en reactie. Alles is energie in beweging. Onderschat dus nooit wat jij direct of indirect teweegbrengt. Verkijk je niet op wat je kunt bieden aan anderen, en op wat je kunt bereiken. Of je het nu wilt of niet, en zonder dat je daar controle over hoeft uit te oefenen of zelfs al te veel moeite voor hoeft te doen. Uiteindelijk gebeurt alles vanzelf.

Accepteren

En juist omdat alles toch vanzelf gaat, mogen wij onze behoefte aan controle en zekerheid loslaten en het leven gaan accepteren zoals het is. Dat ‘loslaten’ en ‘accepteren’ is veel makkelijker dan het misschien lijkt. Het is namelijk niet iets wat je moet doen; het is juist stoppen met dingen doen. Accepteren is stoppen met niet-accepteren, met oordelen over anderen en over jezelf. Loslaten is stoppen met jezelf vastklampen aan schijnzekerheden en (opgelegde) verwachtingen. Accepteren is stoppen met jezelf verzetten tegen de manier waarop het leven loopt. Stoppen met zwemmen tegen de stroom in. Stoppen met strijden en streven. Als je het leven werkelijk accepteert – de dingen accepteert zoals ze zijn – dan is alles al goed. En vanuit die acceptatie kan ‘streven’ weer een gezonde hobby worden. Streven transformeert dan in een actief verlangen dat je motiveert, een krachtige passie die je drijft.

En als je het leven accepteert zoals het is, dan accepteer je ook jezelf zoals je bent. Want wij zijn onderdeel van dat leven. En net als alle andere levende wezens, hebben wij bij onze geboorte alles meegekregen om het leven aan te kunnen – ook al zijn we dat misschien ergens onderweg vergeten. Loslaten betekent dus ook de zelfafwijzing, het idee dat je niet goed genoeg zou zijn, laten gaan. Het zinnetje “je bent goed zoals je bent,” mag echte betekenis gaan krijgen.

Neem de tijd

Een ware ‘perfectionist’ of ‘control freak’ overschat vaak wat hij kan doen in korte tijd. Maar we onderschatten wat we kunnen bereiken op de langere termijn. Het goede nieuws is: je hebt tijd! Het hoeft helemaal niet snel, nu en direct. Gun jezelf dan ook de tijd om langzaam te leren om kleine beetjes controle los te laten. Geniet ervan om als gevolg wat minder stress te ervaren, elke dag weer. Neem de tijd om stapje voor stapje wat milder naar jezelf te kijken en minder te oordelen, zodat de zelfafwijzing en faalangst langzaam maar zeker verdwijnen. Geniet ervan om steeds een beetje meer van jezelf te gaan houden, en om jezelf te ontplooien. Uiteindelijk zul je erachter komen dat je heel veel kunt bereiken vanuit acceptatie en zelfwaardering.

Jezelf zijn

Met het loslaten van illusies en irrationele verwachtingen, en het accepteren van de natuurlijke flow van het leven, komen langzaam de zelfacceptatie en de realisatie dat jij, net als alles en iedereen, goed bent zoals je bent. Nee, je bent misschien niet ‘perfect’ in de streverige zin van het woord. Maar met al je leuke en minder leuke kanten, met al je talenten en eigenaardigheden, met je angsten en je kwetsbaarheden, ben je bijzonder en heb je precies dat wat je nodig hebt om jouw unieke leven aan te gaan. Want om het leven te leiden dat bij ons hoort, los van de verwachtingen die anderen, of wijzelf, aan ons stellen, zijn we wel degelijk volmaakt. Durven zijn wie je bent, in plaats van doen zoals je bedacht had te zijn, dat is wat uiteindelijk gelukkig maakt. Ik heb het zelf aan den lijve mogen ondervinden.

Jarenlang heb ik perfect gestreefd om iets te bereiken dat niet bestond en wat ik eigenlijk ook helemaal niet wilde. Nog steeds geef ik graag alles wat ik heb. Maar ik doe het nu wel vanuit mijzelf en vanuit de gedachte dat de dingen lopen zoals ze lopen en mensen goed zijn zoals ze zijn – inclusief ikzelf. En ik streef niet meer naar perfectie, want ik weet dat in de kern niets en niemand ‘gefixt’ hoeft te worden.

Op mijn weg laat ik me graag inspireren door mensen als Brené Brown, die in De Moed van Imperfectie schrijft over de universele behoefte om deel uit te maken van een groter geheel of ‘erbij te horen’ en stelt: “We horen er pas echt bij wanneer we ons authentieke, imperfecte zelf aan de wereld laten zien.”

Anderen inspireren met deze blog? Dat kan door op een share-knop te drukken.